11 Ocak 2021 Pazartesi

Fildişi Kutunun Anlattıkları: Hygieia ile Sağlıcakla

Takvim tanrılar çağını gösterirken başlar Hygieia'nın hikayesi. Ama sağlık bu şakaya gelmez. Hristiyanlık galip gelse de Olymposlulara, unutulmaz adı sağlıkla özdeşleşen Hygieia. Üstelik yüzyıllar geçse de her hijyen değişimiz, Hygieia demektir aslında. Şimdi 1500 yıllık bir fildişi kutunun anlattıklarına kulak verip, Hygieia'nın izini sürme zamanı...


 Efsaneler çağı hüküm sürerken altın saçlı Apollon, Teselya Kralı Phelegyos'un güzel kızı Koronis'e tutulur. Koronis, kehanetin tanrısının çekiciliğine kolayca kapılır. Ne var ki mutlu günler çarçabuk tükenir.  Koronis, Zeus'un oğluna ihanet etme gafletinde bulunur. Bir fanideki bu cürete şaşırır Apollon'un avcı ikizi Artemis, yayını gerer Koronis'in böğrüne. Güzel Koronis tanrıçanın okuyla ölür. Ailesi isyan etmez tanrılara, koyarlar genç kızı Hephaistos'un sonsuz alevlerine. Tam alevler sarıp sarmaladığında gencecik bedeni Apollon öfkesiyle alevleri delip geçer. Alevlerin tanrıya yol vermesi aşk için değildir artık. Appollon söküp alır Koronis'in karnından oğlunu. Ateşle imtihan ölümsüzlük sınavıdır tanrılar katında. Asklepios büyük sınavdan geçmiş olur böylece. Oğlunu yarı insan yarı at Kheiron'a teslim eder Apollon. İnsan ve hayvan tabiatlı Kheiron, bu çifte yaradılışından ötürü doğayı ve hayvanları yakından tanır. Asklepios'a av sanatı ve tıp bilgisini verir. Fakat öğrettiği tıp, Apollon'unkinden farklıdır. Hekimliğin inceliklerini, ellerini kullanmayı öğretir Kheiron; tılsımlı sözler söylemeyi ve tılsımlı ilaçlar hazırlamayı, cerrahinin inceliklerini...Asklepios yetişip, hastalara şifa vermeye başlayınca Hades'in kapıları daha az çalınır, karanlığı daha az insanı yutar hale gelir. Babası ışıkla ilişkili olsa da Asklepios toprağın iyi edici gücünden de faydalanır. Bu nedenle en sevdiği hayvan asasına sarılmış yılandır. Asklepios'un en önemli yardımcısı adı sağlık anlamına gelen kızı Hygieia'dır. 


 Hygieia, insanların ve hayvanların tedavisiyle ilgilenir, hastalıklara deva olacak ilaçları bulur. Hekimlikle alakalı bütün tanrılar gibi betimlemelerine, yer altından semboller eşlik eder. İşte bu fildişi kutunun kapağındaki sahnede de Asklepion'un, faniler tarafından, kendi kadar sevilen kızı Hygieia'yı izleriz. Sahnede uzun bir yılan Hygieia'nın kucağından sol kolundaki sepete doğru yönelmiştir. Hem yılan, hem de bu sepete benzeyen kap tanrıçanın simgesi (atribu) olarak, bize resmedilen kadının kimliğini açıklar. 

Kutunun ana gövdesinde, altı tane küçük göz açılmıştır. Fildişi, kutu haline getirilirken, bu gözleri oluşturmak için parçalar bütün olarak oyulmuştur. Kutunun ana gövdesi ile kapağını birleştiren, metal aksam günümüze ulaşamasa da izlerini bırakmıştır. Fildişi kutudaki altı göz, toz ilaçları muhafaza etmek amacıyla kullanılmıştır. Büyük ihtimalle sahibi, kutuyu yanında taşıyor yahut bir askıyla duvar asıyordu. 

Antik dünyanın insanları her zaman baba-kız konusuna tapındılar. Hygieia ve Asklepios, hayat veren ve iyileştiren olarak anılmaktaydı. Bu ikili hayat veren, iyileştiren olarak ilahlaştırılmıştı. Hristiyanlıkla birlikte Bizans sanatı içinde oldukça az resmedilmişlerdir. Fakat Hygieia, Bizans Çağı'nda sağlıkla ilgili Grekçe bir sözcük olduğu için, inancın içinde olmasa da hayatın içinde hep varlığını sürdürür. 

Bu durum, hali hazırda gördüğümüz M.S. VI. yüzyıl objesinde karşımıza çıkan Hygieia'yı bize açıklar. "Yγεία" sözcüğü Erken Hristiyan objelerinde yazı olarak da kullanılmıştır. Hygieia'nın yazı formunda objelere kazınması, iyi bir sağlık için dua gibi algılanır. Yine bir doktorun tıp tabletlerine Hygieia şeklinde mühür basması, doktorun aşırı iyileştirici niteliğine vurgu yapar. 

Bu kutu bize yaklaşık 1500 yıl öncesinden, içindeki ilaçların şifalı olduğunu ima eder. Mesajı alırsanız, sağlıkla kalırsınız!

Veda Busesi

Literatürde "Hygieia Tasvirli İlaç Kutusu" olarak geçen eser, bugün Washington Dumbarton Oaks Collection'da izleyiciyle buluşuyor. Hygieia'nın kutusuyla benim yolumun kesişmesiyse tamamen talihli bir tesadüften ibaret. Akademik çalışmalarımdan en erken tarihli olanlardan biri Bizans'ın fildişi eserleri üzerine. Zevkle çalıştığım bu konudan, 2021'e layık bir bölümü herkesle paylaşmak istedim. Herkese sağlık dilerken Hygieia ve Asklepios'tan daha iyi bir ikili olamazdı. Yeni yılda sağlıcakla kalmak, maskesiz günlerde buluşmak üzere...